اوراق بهادار چیست؟ آشنایی با انواع آن

اوراق بهادار: در یک نگاه چی هست؟

به زبان خیلی ساده، اوراق بهادار (Securities) اسناد یا ابزارهای مالی قابل معامله‌ای هستن که نمایانگر یک ادعای مالکیت (مثل سهام) یا یک ادعای بدهی (مثل اوراق قرضه) روی دارایی‌ها یا درآمدهای یک نهاد (شرکت، دولت یا نهاد مالی) هستن. این اوراق معمولاً در بازارهای مالی رسمی (مثل بورس اوراق بهادار) یا غیررسمی (فرابورس) خرید و فروش می‌شن و ارزششون بر اساس عرضه و تقاضا و عوامل اقتصادی تعیین می‌شه.

 

ویژگی‌های کلیدی اوراق بهادار:

• قابلیت معامله (Marketability): بتونه به راحتی در بازار خرید و فروش بشه.
• نمایندگی مالکیت یا طلب (Ownership or Creditorship): یا مالکیت بخشی از یک شرکت رو نشون بده (سهام)، یا یک بدهی معین به دارنده‌اش داشته باشه (اوراق قرضه).
• دارای ارزش مالی (Monetary Value): دارای ارزش اقتصادی قابل اندازه‌گیری باشه.
• قانونی بودن (Legality): انتشار و معامله‌ش تابع قوانین و مقررات مشخصی باشه.

فکر کنید می‌خواید پولتون رو سرمایه‌گذاری کنید. دو راه اصلی دارید: یا مستقیماً یه کسب‌وکار راه بندازید (که ریسک و دردسر خاص خودش رو داره)، یا پولتون رو در قالب اوراق بهادار در اختیار نهادهای دیگه قرار بدید. این اوراق دقیقاً همون پلی هستن که سرمایه شما رو به فعالیت‌های اقتصادی متصل می‌کنن.

چرا حسابداران باید انواع اوراق بهادار رو بشناسن؟

این سوال رو شاید از خودتون بپرسید. پاسخ خیلی ساده و حیاتی‌ست:

• گزارش‌گری مالی: شرکت‌ها ممکنه خودشون اوراق بهادار رو به عنوان دارایی (سرمایه‌گذاری) یا بدهی (تأمین مالی) در ترازنامه‌شون داشته باشن. تشخیص نوع اوراق (سهام، اوراق قرضه، مشتقه و…) برای طبقه‌بندی صحیح، ارزیابی و افشا در صورت‌های مالی ضروریه. اشتباه در تشخیص می‌تونه منجر به ارائه تصویر غلط از وضعیت مالی شرکت بشه.
• حسابداری ذینفعان: وقتی شرکت شما سهام شرکت دیگه‌ای رو خریده، باید سود سهام دریافتی رو ثبت کنه. اگر اوراق قرضه خریده، سود بهره (کوپن) رو باید محاسبه و ثبت کنه. هر کدوم حساب‌ها و روش‌های حسابداری مخصوص به خودشون رو دارن.
• تحلیل مالی: درک انواع اوراق بهاداری که یک شرکت منتشر کرده یا سرمایه‌گذاری کرده، به ما کمک می‌کنه تا ریسک مالی، نقدشوندگی، سودآوری و ساختار سرمایه شرکت رو بهتر تحلیل کنیم. مثلاً شرکت با بدهی زیاد (اوراق قرضه زیاد) ریسک مالی بالاتری داره.
• حسابرسی: حسابرسان باید وجود، مالکیت، ارزش‌گذاری و افشای صحیح اوراق بهادار در صورت‌های مالی رو بررسی کنن. بدون شناخت کافی انواع اوراق، این کار غیرممکنه.
• مشاوره مالی: حسابداران اغلب به مشتریانشون در مورد سرمایه‌گذاری‌ها یا تأمین مالی‌ها مشورت می‌دن. شناخت عمیق اوراق بهادار، این مشاوره رو معتبرتر و کاربردی‌تر می‌کنه.

انواع اصلی اوراق بهادار: دسته‌بندی کلیدی

حالا بریم سراغ بخش اصلی مقاله: انواع اوراق بهادار. این دسته‌بندی‌ها بر اساس ماهیت حقوقی و اقتصادی اوراق انجام می‌شه و برای حسابداران بسیار کاربردی‌ست:

1. اوراق بهادار با درآمد ثابت (Fixed-Income Securities)

این اوراق، مثل اسمشون، معمولاً جریان نقدی قابل پیش‌بینی و ثابتی (به صورت سود بهره) در طول زمان به دارنده‌شون پرداخت می‌کنن و در سررسید، اصل پول (ارزش اسمی) هم بازپرداخت می‌شه. دارنده این اوراق، طلبکار (creditor) ناشر محسوب می‌شه.

الف) اوراق قرضه (Bonds)

رایج‌ترین نوع این دسته‌اند. شرکت‌ها، دولتها یا شهرداری‌ها برای تأمین مالی پروژه‌ها یا بدهی‌هاشون این اوراق رو منتشر می‌کنن.

مثال: شرکت “فولاد مبارکه” برای توسعه خط تولیدش، اوراق قرضه ۵ ساله منتشر می‌کنه. شما به عنوان خریدار، مبلغی (مثلاً ۱ میلیون تومان) می‌پردازید و شرکت متعهد می‌شه هر ساله مبلغی به عنوان سود بهره (مثلاً ۲۰%) به شما پرداخت کنه و در پایان سال پنجم، اصل ۱ میلیون تومان رو هم به شما برگردونه.

نکات حسابداری: برای ناشر (شرکت فولاد)، این اوراق یک بدهی در ترازنامه‌ست. سود بهره پرداختی هزینه مالی محسوب می‌شه. برای خریدار (شما)، این اوراق یک سرمایه‌گذاری (معمولاً در دسته دارایی‌های جاری یا غیرجاری) و سود بهره دریافتی درآمد سرمایه‌گذاری هست. ارزش‌گذاری این اوراق (به ویژه اوراق با نرخ بهره شناور) نیاز به دقت داره.

ب) اوراق مشارکت (Participation Papers)

در ایران رایج‌تره. معمولاً توسط دولت یا بانک‌ها برای تأمین مالی پروژه‌های خاص منتشر می‌شن. سودشون معمولاً بر اساس سود حاصل از پروژه تعیین می‌شه، اما اغلب حداقل سود تضمین شده دارن.

نکات حسابداری: مشابه اوراق قرضه، برای ناشر بدهی و برای خریدار سرمایه‌گذاری محسوب می‌شن. نحوه محاسبه و ثبت سودشون باید دقیقاً طبق شرایط مندرج در اوراق انجام بشه.

ج) سپرده‌های سرمایه‌گذاری بانکی (Certificates of Deposit – CDs)

گواهی‌های سپرده‌ای با سررسید مشخص و نرخ بهره ثابت که توسط بانک‌ها منتشر می‌شن. در واقع نوعی قرض دادن پول به بانک هست.

نکات حسابداری: برای شرکت‌هایی که این گواهی‌ها رو می‌خرن، یک سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت محسوب می‌شه و سودش به صورت درآمد سرمایه‌گذاری ثبت می‌شه.

2. اوراق بهادار با درآمد متغیر (Equity Securities)

این اوراق نمایانگر مالکیت (Ownership) در یک شرکت سهامی هستن. دارنده این اوراق، به نسبت سهامی که داره، در مالکیت، سود و ریسک شرکت شریک می‌شه. درآمد حاصل از این اوراق (سود سهام) قابل پیش‌بینی نیست و به عملکرد شرکت بستگی داره.

الف) سهام عادی (Common Stock)

رایج‌ترین نوع سهام. دارندگان سهام عادی:

• حق رأی در مجامع عمومی دارن.
• حق دریافت سود تقسیمی (Dividend) رو دارن (اگر شرکت سود تقسیم کنه).
• در صورت منحل شدن شرکت، پس از پرداخت بدهی‌ها و دارندگان سهام ممتاز، به دارایی‌های باقیمانده ادعا دارن.

مثال: شما ۱۰۰ سهم از شرکت “خودروسازی سایپا” می‌خرید. شما مالک کوچکی از این شرکت هستید. اگر شرکت سود بسازه و مجمع تصمیم به تقسیم سود بگیره، شما به نسبت سهمتون سود می‌گیرید. اگر شرکت ارزشش افزایش پیدا کنه، قیمت سهام شما هم بالا می‌ره.

نکات حسابداری: برای ناشر (شرکت سایپا)، سهام عادی بخشی از حقوق صاحبان سهام در ترازنامه‌ست. ارزش اسمی سهام در حساب “سرمایه سهام” و مازاد پرداخت شده توسط سهامداران در حساب “صرف سهام” ثبت می‌شه. سود تقسیمی پرداختی توزیع سود محسوب می‌شه و از سود انباشته کسر می‌شه. برای خریدار، این سهام یک سرمایه‌گذاری هست. ثبت سود سهام دریافتی درآمد سود سهام و تغییرات ارزش بازار آن (در روش‌های حسابداری خاص) نیاز به دقت داره.

ب) سهام ممتاز (Preferred Stock)

نوعی سهام با ویژگی‌های ترکیبی. معمولاً:

• حق رأی ندارن یا محدودتره.
• سود تقسیمی ثابت یا قابل محاسبه‌تر دارن (مثل سود بهره).
• در دریافت سود و در صورت ورشکستگی، اولویت دارندگان سهام عادی رو دارن.

مثال: شرکت “پتروشیمی پارس” برای جذب سرمایه‌گذاران ریسک‌گریز، سهام ممتاز با سود سالانه تضمینی ۱۵% منتشر می‌کنه. دارندگان این سهام، حتی اگر شرکت سال بعد سود کمتری بسازه، اولویت دریافت سود ۱۵% رو نسبت به سهامداران عادی دارن.

نکات حسابداری: برای ناشر، این سهام هم در حقوق صاحبان سهام طبقه‌بندی می‌شه، اما گاهی ویژگی‌های بدهی‌گونه (مثل سود تضمینی) دارن که باید در افشاها قید بشه. سود تقسیمی اون مشابه سهام عادی‌ست. برای خریدار، یک سرمایه‌گذاری‌ست و سود دریافتی درآمد محسوب می‌شه.

3. اوراق بهادار ترکیبی (Hybrid Securities)

همونطور که از اسمش پیداست، این اوراق ویژگی‌های هر دو دسته بدهی و سهام رو با هم دارن. تشخیص ماهیت دقیق حسابداری اون‌ها گاهی چالش‌برانگیزه.

مثال: اوراق تبدیل‌پذیر (Convertible Bonds)

این اوراق در ابتدا مثل اوراق قرضه عمل می‌کنن (سود بهره ثابت پرداخت می‌کنن)، اما به دارنده‌اشون حق می‌دن که در شرایط مشخصی (مثلاً پس از چند سال یا با رسیدن قیمت سهام به یک حد معین)، اوراقشون رو به سهام عادی شرکت تبدیل کنن.

نکات حسابداری: این یکی از موضوعات جذاب و پیچیده برای حسابداران! در استانداردهای جدید (مثل IFRS 9)، این اوراق باید به دو جزء تفکیک بشن: جزء بدهی (ارزش فعلی جریان‌های نقدی بهره و اصل) و جزء حقوق صاحبان سهام (ارزش حق تبدیل). این تفکیک در زمان انتشار و در طول دوره نگهداری باید به دقت انجام بشه و هر جزء در بخش مربوطه از ترازنامه ثبت بشه. ارزش‌گذاری مجدد و افشای این اوراق نیاز به تخصص داره.

4. ابزارهای مشتقه (Derivative Securities)

این ابزارها خودشون ارزش مستقل زیادی ندارن، اما ارزششون مشتق از ارزش یک دارایی پایه دیگه‌ست (مثل سهام، اوراق قرضه، کالا، ارز، شاخص‌ها). هدف اصلی اون‌ها مدیریت ریسک (پوشش ریسک – Hedging) یا سفته‌بازی (Speculation) هست.

انواع رایج:

• قراردادهای آتی (Futures Contracts): خرید یا فروش یک دارایی پایه در تاریخ مشخصی در آینده با قیمت از پیش تعیین شده.
• قراردادهای اختیار معامله (Options Contracts): حق (نه تعهد) خرید (Call Option) یا فروش (Put Option) یک دارایی پایه در قیمت مشخصی در یک دوره زمانی معین.
• قراردادهای معاوضه (Swaps): مثلاً معاوضه جریان‌های نقدی دو قرضه با نرخ بهره ثابت و متغیر (Interest Rate Swap).

مثال:

یک شرکت صادرکننده نگران افزایش نرخ ارز در ۶ ماه آینده هست. برای پوشش ریسک، یک قرارداد اختیار خرید (Call Option) روی دلار می‌خره. اگر نرخ دلار بالا بره، می‌تونه از حقش برای خرید دلار ارزان‌تر استفاده کنه و ضرر رو جبران کنه. اگر نرخ پایین بمونه، فقط حق بیمه اختیار معامله رو از دست می‌ده.

نکات حسابداری: حسابداری مشتقات بسیار پیچیده و تحت تأثیر استانداردهای خاصی (مثل IAS 39 و IFRS 9) هست. این ابزارها باید بهای تمام شده روزانه (Mark-to-Market) بشن و تغییرات ارزششون معمولاً در صورت سود و زیان انعکاس پیدا می‌کنه (مگر برای پوشش ریسک مؤثر که حسابداری خاصی داره). افشای گسترده‌ای در مورد اهداف، استراتژی‌ها و ریسک‌های مرتبط با مشتقات در صورت‌های مالی الزامیه. حسابداران باید در این حوزه بسیار ماهر باشن.

جمع‌بندی

درک عمیق انواع اوراق بهادار فقط یک تئوری نیست، بلکه ابزاری حیاتی برای انجام صحیح وظایف حرفه‌ای ماست:

1. تشخیص صحیح ماهیت: اولین قدم، تشخیص درست نوع اوراق (سهام عادی، ممتاز، قرضه، ترکیبی، مشتقه) برای طبقه‌بندی صحیح در ترازنامه (دارایی، بدهی، حقوق صاحبان سهام) هست. اشتباه در این تشخیص می‌تونه کل صورت‌های مالی رو بی‌اعتبار کنه.
2. ارزش‌گذاری دقیق: هر نوع اوراق روش ارزش‌گذاری مخصوص به خودش رو داره (بهای تمام شده، ارزش منصفانه، ارزش فعلی، مارک تو مارکت). رعایت استانداردهای حسابداری مرتبط (مثل استانداردهای حسابداری ایران یا IFRS) در این مرحله حیاتی‌ست.
3. ثبت رویدادهای بعدی: پرداخت سود سهام، دریافت سود بهره، تبدیل اوراق، تسویه قراردادهای مشتقه – همه این‌ها رویدادهایی هستن که باید با دقت و در زمان مناسب در دفاتر ثبت بشن.
4. افشای شفاف: استانداردها افشای گسترده‌ای در مورد انواع اوراق بهادار در صورت‌های مالی و یادداشت‌های همراه آن الزام می‌کنن. این شامل جزئیات انتشار، شرایط، ریسک‌ها، روش‌های ارزش‌گذاری و تأثیر بر صورت‌های مالی می‌شه. شفافیت در افشا، اعتماد استفاده‌کنندگان رو جلب می‌کنه.
5. تحلیل و تفسیر: درک انواع اوراق بهادار به ما کمک می‌کنه تا وضعیت مالی شرکت‌ها رو عمیق‌تر تحلیل کنیم. نسبت بدهی به حقوق صاحبان سهام، ترکیب سرمایه‌گذاری‌ها، ریسک‌های ناشی از مشتقات – همه این‌ها تحت تأثیر نوع اوراق بهاداری هستن که شرکت در اختیار داره یا منتشر کرده.

کلام آخر

اوراق بهادار، این ابزارهای مالی ظریف و قدرتمند، ستون‌های اصلی بازارهای سرمایه و دنیای حسابداری مالی هستن. از ساده‌ترین اوراق قرضه گرفته تا پیچیده‌ترین مشتقات، هر کدوم دنیای حسابداری و گزارش‌گری خاص خودشون رو دارن. به عنوان حسابداران و دانشجویان این رشته، تسلط بر مفاهیم و انواع اوراق بهادار، فقط یک دانش تئوریک نیست، بلکه مهارتی ضروری برای ارائه خدمات حرفه‌ای، دقیق و قابل اعتماده. این شناخت به ما کمک می‌کنه تا صورت‌های مالی رو به درستی تفسیر کنیم، ریسک‌ها رو شناسایی کنیم و در نهایت، نقش مؤثرتری در شفافیت و کارایی نظام اقتصادی ایفا کنیم. پس هرگز دست از یادگیری و عمیق‌تر شدن در این حوزه برندارید!